1. MẮC KHÉN LÀ GÌ:
Đó là thứ gia vị rất đặc biệt của Thái Tây Bắc, có mùi thơm độc đáo bất ngờ! Nhiều người cứ gọi là “Hạt Tiêu rừng”, nhưng không phải, Mắc Khén là Mắc Khén, Hạt Tiêu là Hạt Tiêu! Hai thứ gia vị này khác nhau hoàn toàn về mùi vị, không thể đánh đồng như vậy được. Theo đúng tiếng Thái (trắng) thì ta phải phát âm là MÁ KHÉN (chữ MÁ phát âm nhẹ dấu sắc ), cứ theo cách mọi người dùng tiếng Phổ thông, gọi là MẮC KHÉN cho dễ hiểu. Mắc Khén là cây thân gỗ, cao, to. Hoa ra thành từng chùm (giống như Hoa Xoan), hàng năm đến tháng 11 Dương Lịch là hoa đậu thành Quả, chín, đây chính là thời điểm thu hoạch, bà con trèo, bẻ từng chùm rồi để chỗ râm mát, hoặc treo lên gác bếp dùng cả năm. Đúng ra thì không gọi là HẠT Mắc Khén, mà phải gọi là Quả Mắc Khén, vì sử dụng nó phải nó bao gồm quả (như quả cây rau Mùi) và thứ hạt đen đen (như hạt vừng) bên trong! Đó mới là Mắc Khén!
Hạt mắc khén khi đã chín.
Hạt Mắc Khén được coi là linh hồn của ẩm thực Tây Bắc bởi hầu hết các món ăn của đồng bào dân tộc Thái ở Tây Bắc đều sử dụng Mắc Khén làm gia vị! Mắc Khén có mùi thơm nồng nàn, thơm gấp nhiều lần hạt Tiêu, và đặc biệt nhất là cảm giác “tê lưỡi” khi ăn và nếm thử Mắc Khén, hệt như khi chúng ta bị dòng điện 3 hoặc 5 vôn chạm vào lưỡi vậy.
Mắc Khén tươi có màu xanh! Nếu sử dụng ngay lúc tươi này có mùi vị thơm ngon nhất. Nhưng không bảo quản được lâu, nên bắt buộc sau khi hái xong, ta phải phơi khô.
2.Khám phá gia vị chấm đặc biệt này
Trong hành trình khám phá Yên Bái, ngoài những cảnh đẹp làm say đắm lòng người, tôi cũng không thể nào quên được hương vị độc đáo của mắc khén quyện trong các món nướng. Đây là gia vị chủ đạo trong hầu hết các món ăn chính của đồng bào Thái Tây Bắc, có khả năng mê hoặc những thực khách khó tính nhất.
Hầu như không có bữa ăn nào quan trọng của người Thái lại thiếu được Mắc khén, giống như một dạng muối vừng với người Kinh. Quả Mắc khén sau khi thu về, bắc chảo rang nóng. Tiếp đó, đưa vào giã thành bột mịn. Tuy nhiên để chế ra được hương vị thơm phức, chuyên dùng ăn với xôi nếp nương, còn phải qua nhiều công đoạn khác. Đó là dùng ớt khô bỏ hạt nướng giòn, muối rang, rau mùi tầu xắt nhỏ rang khô, tất cả đều giã thành bột mịn. Sau khi trộn đều hỗ hợp trên thì tạo thành Mắc khén, một thứ bột mùi thơm hăng hắc nhưng lại dịu như vị ô mai và phảng phất chất núi rừng, thơm cay nồng nàn như hương hồi, quế.
Tác dụng của hạt mắc khén thông dụng nhất dùng để chấm những chõ xôi nếp nương, thu hoạch từ cánh đồng Tú Lệ, dưới chân đèo Khau Phạ, thì chắc chắn không có hương vị nào sánh bằng:
“Nếp Tú Lệ/Tẻ Mường Lò/ Xòe Kinh Bạc”.
Tác dụng của hạt mắc khén còn giúp thịt thú rừng trở nên thơm ngon đặc biệt. Không chỉ dùng cho những loài thú săn trên rừng, Mắc khén còn được người Thái đen sử dụng trong cách nướng cá ”pa pỉnh tộp” có nghĩa là “cá nướng gập” đầy quyến rũ. Người ta không mổ cá đằng bụng mà lại mổ đằng dọc sống lưng để khi gấp úp con cá mềm mại gấp dễ dàng hơn và để phần gia vị nhồi trong bụng cá khi tiếp xúc với than hồng sẽ toả mùi thơm ngấm vào thịt cá.
Người chưa ăn không thể cưỡng lại được khi tưởng tượng, huống gì khách đã ăn quen. Kiểu gập cá độc đáo này giúp cá nướng chín đều, bản thân nước bên trong được giữ lâu hơn và khiến thịt cá không bị cháy. Hương vị của Mắc khén tỏa ra thơm phức, vị dịu của mắc khén, vị cay nồng nàn của ớt, vị mặn mòi của muối.
Có thể Mắc khén là một trong những loại gia vị độc đáo mà núi rừng Tây Bắc đã ban tặng người dân nơi đây, góp phần làm cho ẩm thực Việt Nam thêm phần phong phú. Ai đã được từng thưởng thức những món ăn chế biến từ gia vị này chắc chắn sẽ không thể quên được hương vị đặc trưng của nó mà không phải ở đâu cũng tìm thấy được.
